ในเวลาที่ข้าพเจ้าได้รับเชิญไปบรรยายความรู้เกี่ยวกับภาษาไทยไม่ว่าจะเป็น โรงเรียนการประชาสัมพันธ์ของกรมประชาสัมพันธ์ หรือในสถานที่ราชการอื่น ๆ เช่น ที่ศูนย์ส่งเสริมและฝึกอบรมการเกษตรแห่งชาติ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ วิทยาเขตกำแพงแสน เมื่อวันที่อังคารที่ ๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๕๓๕ นี้ คำที่ผู้ฟังสนใจและสอบกันมากชนิดหนึ่งก็คือ การอ่านออกเสียงอักษรนำมีหลักเกณฑ์อย่างไร เช่น คำว่า "ศักราช" อ่านว่า "สัก - กะ - หราด" แต่ทำไมคำว่า "เอกราช" จึงอ่านว่า "เอก - กะ - ราด" ทำไมจึงไม่อ่านว่า "เอก - กะ - หราด" ให้เหมือน ๆ กัน หรืออำเภอ "จักราช" จังหวัดนครราชสีมา ทำไมจึง อ่านว่า "จัก - กะ - หราด"

ข้าพเจ้าได้อธิบายว่า การอ่านคำต่าง ๆ ในภาษาไทยนั้นมีทั้ง "การอ่านตามหลัก" และ "การอ่านตามความนิยม" แต่เราก็ควรจะยึดหลักไว้ก่อน การอ่านตามความนิยมถือว่าเป็นข้อยกเว้น เช่น จังหวัด "ชัยนาท" เราออกเสียงว่า "ไช - นาด" ทั้ง ๆ ที่ตามหลักควรอ่านว่า "ไช - ยะ - นาด" เช่นเดียวกับจังหวัด "ชัยภูมิ" ที่เราอ่านว่า "ไช - ยะ - พูม"

เมื่อเร็ว ๆ นี้ ข้าพเจ้าได้อ่าน "เอกสารประกอบการเรียนรายวิชา ท ๖๐๕ ภาษาไทย" ของ น.ส.สุวิมล มนัสศุภรานันท์ ซึ่งมีอยู่ตอนหนึ่งที่ได้กล่าวถึง "หลักการอ่านออกเสียงอักษรนำ" เห็นว่ามีประโยชน์มาก จึงขออนุญาตนำมาเผยแพร่อย่างรวบรัดพอเป็นแนวทางสำหรับพิจารณาต่อไปดังนี้

๑. ถ้า "อ" และ "ห" นำอักษรเดี่ยว ไม่ออกเสียง "อ" และ "ห" แต่เสียงวรรณยุกต์ที่ออกนั้น ต้องออกเสียงเหมือนเสียงวรรณยุกต์ของตัวหน้าที่เป็นตัวนำ เช่น อย่า อยู่ อย่าง หยด หงิม ฯลฯ

๒. ถ้าอักษรสูงนำอักษรต่ำเดี่ยว ต้องออกเสียงวรรณยุกต์ของพยัญชนะตัวหลังให้มีเสียงสูงตามอักษรนำ เช่น เอา ห นำคำหลัง เช่น

	ผนัง	ออกเสียงว่า	ผะ - หนัง
	แผนก	"	ผะ - แหนก
	สงบ	"	สะ - หงบ
	สงวน	"	สะ - หงวน

๓. ถ้าอักษรกลางนำอักษรต่ำเดี่ยว ต้องออกเสียงวรรณยุกต์ของพยัญชนะตัวหลังตามเสียงอักษรกลางที่นำ คือ ตัวนำมีเสียงวรรณยุกต์อย่างไร พยัญชนะตัวหลังที่ถูกนำก็จะมีเสียงวรรณยุกต์อย่างเดียวกัน คือ เอา ห นำคำหลัง เช่น

	ตลบ	ออกเสียงว่า	ตะ - หลบ
	ตลาด	"	ตะ - หลาด
	ปรอท	"	ปะ - หรอด
	อนึ่ง	"	อะ - หนึ่ง

๔. ถ้าอักษรสูงนำอักษรต่ำคู่หรืออักษรกลาง ให้ออกเสียงวรรณยุกต์ของพยัญชนะตัวหลังตามเสียงวรรณยุกต์ของตัวมันเอง ไม่ต้องผันไปตามเสียงอักษรสูง เช่น

	สบง	ออกเสียงว่า	สะ - บง
	สบาย	"	สะ - บาย
	ขจาย	"	ขะ - จาย
	ขจร	"	ขะ - จอน

๕. ถ้าอักษรต่ำเป็นอักษรนำ ให้อ่านออกเสียงวรรณยุกต์พยัญชนะตัวหลังตามเสียงวรรณยุกต์ของตัวมันเอง เช่น

	รหัส	ออกเสียงว่า	ระ - หัด
	รโห	"	ระ - โห
	ชบา	"	ชะ - บา
	ชนัก	"	ชะ - นัก

แต่ทั้งนี้ก็มีข้อยกเว้นบางคำที่ไม่ออกเสียงตามกฎเกณฑ์ที่กล่าวมา เช่น

	อัศวิน	ออกเสียงว่า	อัด - สะ - วิน (ไม่ใช่ อัด - สะ - หวิน)
	กฤษณะ	"	กริด - สะ - นะ (ไม่ใช่ กริด - สะ - หนะ)
	สมรรถภาพ	"	สะ - มัด - ถะ - พาบ (ไม่ใช่ สะ - หมัด - ถะ - พาบ)
	วิษณุ	"	วิด - สะ - นุ (ไม่ใช่ วิด - สะ - หนุ)

เรื่องการอ่านออกเสียงคำในภาษาไทยก็นับว่าเป็นปัญหาที่ยุ่งยากใจเรื่องหนึ่ง เพราะบางทีก็ไม่ทราบว่าจะเอาอะไรเป็นเกณฑ์ หรือบางทีวางหลักเกณฑ์ไว้แล้ว ก็ยังมีข้อยกเว้นในบางกรณีอีก เราก็ไม่ทราบว่าในกรณีใดบ้างที่เป็นข้อยกเว้น จึงจำต้องอาศัยความสังเกตและความจำเป็นหลักสำคัญด้วย อย่างคำว่า "เอกราช" ที่เราออกเสียงกันว่า "เอก - กะ - ราด" นั้น ตามหลักต้องอ่านว่า "เอก - กะ หราด" ทำให้ข้าพเจ้านึกถึงกรรมการชำระปทานุกรมรุ่นใหญ่สมัยที่ข้าพเจ้าเข้าร่วมประชุมคณะกรรมการชำระปทานุกรมใหม่ ๆ อยู่เสมอ นั่นคือ คุณพระธรรมนิเทศทวยหาญ ท่านไม่ยอมอ่านว่า "เอก - กะ - ราด" ท่านจะอ่านของท่านว่า "เอก - กะ - หราด" อยู่เสมอ.